Το τζαμί του Μεσαγρού - Mesagros Camı

 

 The cami today the old and the newest (photo: 2003)

The conquest of Lesvos in 1462 by the Ottomans will bring change to the military and administrative layout of the island. So apart from the administration staff and the guard, little by little and with encouragement of the Ottoman Empire, muslims of the East will come and colonize the city and the villages of Lesvos[2, page113]. These, in turn, will build several mosques for their religious needs, including the mosque in Skopelos and Mesagro. From these two mosques, the one of Mesagros with its minaret, had a better fate of the one of Skopelos which was shattered hastily as an "heroic act" against the old conquerors! Unfortunately the only thing left to reminiscent it are some old photographs and the gate, which is reported to be still in use and even gracing the elementary school of Skopelos. In contrast, the mosque Mesagros after the departure of the muslim population, since there was no real use, it was left to wear of time, like as many others on the island, in line with our own churches that collapsed since the Greek population departed from Asia Minor. Ottoman archival sources (1) in 1548 give us information about Mesagros as the second largest Ottoman village after Koukmidos, while between the years 1671 and 1709. The Ottoman population exceeded the Christian one according to the proportion of families that the archives give us. The original mosque of Mesagros was built in 16th century. From this only the residue of a minaret is has survived up to today that was build of small bricks onto hexagonal base. What the visitor meets today is the newest building, in which there is marble inscription in calligraphy, painted with black background and dates back to 1825 /6. Among other inscription it reads: " In the year E.E.1240 with the help of pious founders this richly adorned and beautiful mosque is rebuilt.".

 According to historian Panagiotis Samaras, many Greeks contributed to build mosques. Specifically for the mosque of Mesagros he mentions foreman Tambakeras. The garden of the mosque was probably a small muslim cemetery, (perhaps for the Imams) since even today one can see mislaid gravestones. In the courtyard there are remains of two fountains, one in the front and one in the back which were the fountains of cleansings for purifying resembling the "bottle" of the Byzantines. The courtyard also still has orange and pomegranate trees. The newest minaret in NW end, according to the inscription on the parapet circular balcony (muezzin), is dated between 1900/1 and 1902/3. Its height is 14 meters and is built of brown - gray stone. (With great attention someone can go up). The top includes a metal rim with crescent and lily, common symbol in Ottoman banners, flags and monuments. Remarkably the minaret is in relatively good condition, despite the decay and abandonment. The mosque unfortunately had no luck with time, as it was a wooden structure which did not receive any substantial maintenance: all parts of the roof of the main hall collapsed and remained only the perimeter walls and entrance. From earlier photos we see that the mosque had three floors: the main, the porch and a covered place in front of it. All around the walls were Arab artistic inscriptions and a double leaf entrance kept as still today. The outer narthex was formed by five arches and supported by wooden beams - columns. Inside and around there were paintings and colored embossed decorations in places where there was analogue space. The "mihrab" (sanctuary) is still presereved in an elegant baroque decoration. A beautiful photo of Simos Houtzaiou of the 20's shows us the days of its prosperity, with two little girls filling water from the tap. Probably the photo has been taken shortly after the departure of the Ottoman population from Lesbos. Today, just across the mosque, there is an old oven, which belongs to the Ministry of Culture and preserves paintings of Theophilos.

Photo by Simos Houtzaios in the '20

Η κατάκτηση της Λέσβου το 1462 από τους Οθωμανούς θα φέρει αλλαγή στη στρατιωτική και διοικητική διαρρύθμιση του νησιού. Έτσι εκτός από το προσωπικό διοίκησης και φρουράς, σιγά σιγά και με παρότρυνση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, θα έρθουν και θα εποικίσουν στην πόλη και τα χωριά της Λέσβου μουσουλμάνοι από την Ανατολή [2, σελ.113]. Αυτοί με τη σειρά τους, για τις θρησκευτικές ανάγκες τους, θα αναγείρουν διάφορα τεμένη, όπως το τζαμί στο Σκόπελο και στο Μεσαγρό. 

Από τα δύο αυτά τεμένη, το τζαμί του Μεσαγρού μαζί με το μιναρέ  του, είχε «καλύτερη» τύχη από αυτό του Σκοπέλου που γκρεμίστηκε βεβιασμένα ως «ηρωική πράξη» έναντι των παλαιών κατακτητών! Δυστυχώς το μόνο που απέμεινε να το θυμίζει είναι κάποιες παλιές φωτογραφίες και η καγκελόπορτα του, η οποία σύμφωνα με πληροφορίες χρησιμοποιείται ακόμη και κοσμεί το δημοτικό σχολείο του Σκοπέλου. Αντιθέτως, το τζαμί του Μεσαγρού μετά από την αποχώρηση του μουσουλμανικού πληθυσμού, αφού δεν είχε καμία ουσιαστική χρήση, αφέθηκε στη φθορά του χρόνου όπως και πολλά άλλα στο νησί, κατ’ αντιστοιχία με τις δικές μας εκκλησιές που κατέρρευσαν από τότε που αναχώρησε ο ελληνικός πληθυσμός από τη Μικρά Ασία.

            Οθωμανικές αρχειακές πηγές του 1548 μας δίνουν πληροφορίες για το Μεσαγρό ως το δεύτερο μεγαλύτερο οθωμανικό οικισμό μετά το χωριό Κουκμίδος, ενώ τα έτη 1671 και 1709 το οθωμανικό στοιχείο υπερέβαινε το χριστιανικό σύμφωνα με την αναλογία εστιών (οικογένειες). Το αρχικό τζαμί του Μεσαγρού πρέπει να χτίστηκε το 16ο αιώνα. Από αυτό σήμερα έχει σωθεί μόνο το υπόλειμμα ενός μιναρέ που ήταν κατασκευασμένος από μικρά τούβλα και χτισμένος επάνω σε εξαγωνική βάση. Αυτό που συναντά ο επισκέπτης σήμερα είναι το νεότερο κτίσμα, το οποίο από την καλλίγραφη μαρμάρινη επιγραφή σε ζωγραφιστό μαύρο φόντο, χρονολογείται το 1825/6. Μεταξύ άλλων στην επιγραφή αναφέρονται τα εξής: «το έτος Ε.Ε.1240 με τη βοήθεια ευλαβών ιδρυτών αυτό το πλούσια κοσμημένο και ωραίο τζαμί ξανακτίστηκε». Σύμφωνα με τον ιστορικό Π. Σαμάρα, στην οικοδόμηση των τζαμιών, συνέβαλλαν και πολλοί γραικοί. Συγκεκριμένα για το τζαμί του Μεσαγρού αναφέρει τον πρωτομάστορα Ταμπακέρα. Ο κήπος του τζαμιού πιθανώς να ήταν μουσουλμανικό νεκροταφείο, (ίσως χώρος ταφής των Ιμάμηδων) αφού ακόμη και σήμερα μπορεί κάποιος να δει παραπεταμένες ταφόπλακες. Στον προαύλιο χώρο διατηρούνται τα απομεινάρια από δύο βρύσες, μια μπροστά και μια πίσω, οι οποίες ήταν οι βρύσες των εξαγνισμών για εξαγνιστικούς καθαρμούς, αντίστοιχο της "φιάλης" των Βυζαντινών. Στην αυλή διατηρούνται επίσης πορτοκαλιές και ροδιές. Ο νεότερος μιναρές στο Β.Δ. άκρο, σύμφωνα με την εγχάρακτη επιγραφή του στηθαίου στο κυκλικό εξώστη (μουεζινέ) του, έχει χρονολογία 1900/1 και 1902/3. Το ύψος του είναι 14 μέτρα και είναι χτισμένος από καφέ-γκρίζα πέτρα. (Με μεγάλη προσοχή κάποιος μπορεί να τον ανεβεί). Η κορυφή του περιλαμβάνει μεταλλικό άκρο με ημισέληνο και κρίνο, συνηθισμένο σύμβολο σε οθωμανικά λάβαρα, σημαίες και μνημεία. Αξιοσημείωτη είναι η σχετικά αρκετά καλή κατάσταση του μιναρέ, παρά τη φθορά και την εγκατάλειψή του. Το τζαμί όμως δυστυχώς δεν είχε καμία τύχη στη μάχη  με το χρόνο, καθώς ήταν ξύλινη κατασκευή που δεν έτυχε καμίας ουσιαστικής συντήρησης: όλο το μέρος της οροφής της κυρίας αίθουσας, όπως και της πύλης εισόδου, κατέρρευσαν και παρέμειναν μόνο περιμετρικά οι τοίχοι και η είσοδος. Από παλαιότερες φωτογραφίες βλέπουμε πως το τζαμί είχε τρεις οροφές: την κύρια, του εξωνάρθηκα και ένα σκεπαστό μέρος μπροστά από αυτόν. Γύρω-γύρω οι τοίχοι είχαν αραβικές καλλιτεχνικές επιγραφές, όπως και η δίφυλλη είσοδος που διατηρείται ως σήμερα ακόμη. Ο εξωνάρθηκας σχηματιζόταν από πέντε τόξα και στηριζόταν σε ξύλινα δοκάρια-κολώνες. Εσωτερικά και περιμετρικά υπήρχαν ζωγραφιές και έγχρωμες ανάγλυφες διακοσμήσεις σε θέσεις όπου υπήρχε ανάλογος χώρος. Διατηρείται ακόμη το “μιχράμπ” (κόγχη του ιερού) σε κομψή μπαρόκ διακόσμηση. 

 Μια όμορφη φωτογραφία του Σίμου Χουτζαίου μας δείχνει πως ήταν τον καιρό της ακμής του, με δύο μικρές κοπέλες να γεμίζουν νερό από τη βρύση. Πιθανώς η φωτογραφία να είναι παρμένη λίγο μετά της αναχώρηση του οθωμανικού πληθυσμού από τη Λέσβο.

            Σήμερα, ακριβώς απέναντι από το τζαμί, βρίσκεται ένας παλιός φούρνος, ο οποίος ανήκει στο Υπ. Πολιτισμού και διατηρεί ζωγραφιές του Θεόφιλου.

The minaret as it is today

The front fountain, what is left

Graves

The main entrance and the mihrabe (Photo: 2003)

A painting of the cami by Spyros Papaloukas in 1926

Αναφορές:

1. Μάκη Αξιώτη Στα χνάρια τα παληά. Αθήνα 1987

2. Δ.Ν.Καρύδης - Μ.Κίελ - Μυτιλήνης Αστυγραφία και Λέσβου Χωρογραφία (15ος-19ος αι.) Αθήνα 2000.

3. Π.Ι.Σαμάρας - Μουσουλμανικά Τεμένη και Ευκτήρια της Μυτιλήνης, στα χρόνια της Τουρκοκρατία. Λεσβιακά  τόμος ΣΤ/1973 σ.139-170

4. Δουκάκη Σίμου Χουτζαίου - Λεσβιακές Φωτοσκιές Σ.Χουτζαίος 1873-1967. Μυτιλήνη 1982.

http://ieragera.blogspot.gr/ Στρατής Γιαννίκος, σχολιασμοί σχετικά με το τζαμί του Μεσαγρού.

Το Οθωμανικό Τέμενος του Σκαλοχωρίου - Skalohori Yeni Çamı ή Kασίρ Çamı

Skalohori or Tsoukalori (Comlekkoy) is located in the northwestern part of the island of Lesvos, on the main road Mytilene - Eresou and 58 km away from Mytilene. The time until the liberation of the island from the Ottoman Empire, the muslim population was the majority - one of the few cases in the island – and therefore some Ottoman monuments still exist such as the minaret and many fountains. The information about the mosque of Skalochori is drawn by the doctoral thesis of Christos Chatzilia , " Lesvos and the Culture of Stone (1850 - 1950) ".
According to Anestis Theodosius in the "Code of Holy Church of Agios Georgios Community of Skalochori " between 1900-1932, he mentions: "This mosque was built between 1904-1905 on a older one. Some local Hatziimin who was highly esteemed all over the island, was one of the great preachers of the Sultan every year at the time of the ramazan in the palace of Istanbul. For this Sutlan Hamit donated to him 300 lyra to build it. When the Ottomans were leaving, they ordered to respect it, and use it as a school or a church but not anything else". After the exchange of the populations the mosque was used as a school until 1934, later it was seen as interchangeable property and in 1939 it was sold to a private individual who used the stones of the mosque to build two other houses. According to narrations of people of Skalochori it was the " relic of the village". Based on the original archive of the exchangeable property it states the following: "Mosque, half storey, stone, tile, building area 19,15 X 11,15 sq.m. height of 13 to the east neighbors cemetery mosque .... "
The mosque was built with local stone, the windows and doors were wooden and the panes were colorful. The minaret is located on the west side, which is maintained till the part of the balcony. It is made of light - colored stone and still impresses today. The total height was 20 meters.

Το Σκαλοχώρι ή Τσουκαλοχώρι (Comlekkoy) βρίσκεται στο βορειοδυτικό μέρος της Λέσβου, στον επαρχιακό δρόμο Μυτιλήνης - Ερεσού και απέχει από τη Μυτιλήνη 58 χλμ. Την εποχή μέχρι την απελευθέρωση της Λέσβου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία ο μουσουλμανικός πληθυσμός πλειοψηφούσε - μια από τις λίγες περιπτώσεις στο νησί - και κατά συνέπεια πολλά Οθωμανικά μνημεία να διατηρούνται ως σήμερα όπως τζαμιά και πολλές βρύσες.
Για το τζαμί του Σκαλοχωρίου αντλούμε πληροφορίες από την διδακτορική εργασία του Χρήστου Χατζηλία, «Η Λέσβος και ο Πολιτισμός της Πέτρας (1850 - 1950)».
Σύμφωνα με τον Ανέστη Θεοδοσίου στον “Κώδικα της Ιεράς Εκκλησίας της Κοινότητος Σκαλοχωρίου Άγιος Γεώργιος” 1900-1932 αναφέρει: "Τω αυτό τέμενος τζαμίον Ανηγέρθη κατά το Σωτήριον έτος 1904-1905 από παλαιόν σχέδιον εις Νέον, ο Ενεργόν προς ανέγερσιν, Κάπιος Ενχώριος, Χ# Ημίν. Έχον και Χαίρων υπόλιψην παρ' όλης της Νήσου, ήτον ένας από τους Μεγάλους Ιεροίς του Σουλτάνου, και κατ’ έτος ραμαζανίου εις Κωνσταντινούπολιν εις τα ανάκτορα. Δι’ αυτού ο Σολτάν Χαμίτ επροσέφερεν 300 λίρας χρυσάς εις την ανέγερσιν. Όταν οι Οθωμανοί αναχώρουν, Διέταξαν να τω σεβασθώμαιν Ή ος Σχολείον ή Εκκλησίαν, αλλά Όχι άλλου τινός.» Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το τζαμί χρησιμοποιήθηκε ως σχολείο ως το 1934, θεωρήθηκε ως ανταλλάξιμο και το 1939 πουλήθηκε σε ιδιώτη ο οποίος χρησιμοποίησε τις πέτρες του τζαμιού για να χτισθούν άλλα δυο σπίτια. Σύμφωνα με εξιστορήσεις Σκαλοχωριτών ήταν «το κειμήλιο του χωριού».
Με βάση το έγγραφο της ανταλλάξιμης περιουσίας καταγράφονται τα εξής: «Τέμενος, το ήμισυ διόροφον, πέτρινον, κεραμοσκεπής, έκτασης της οικοδομής 19,15 Χ 11,15 τ.μ. ύψος 13 με όρια ανατολικώς το Νεκροταφείον Τεμένους….»
Το τζαμί ήταν χτισμένο με ημιλαξευμένους λίθους και οι γωνίες ήταν με πελεκητές πέτρες, τα παράθυρα και οι πόρτες ήταν ξύλινα και τα τζάμια πολύχρωμα. Ενώ ο μιναρές βρίσκεται στη δυτική πλευρά, ο οποίος διατηρείται μέχρι το μέρος του εξώστη. Είναι κατασκευασμένος από ανοιχτόχρωμη πέτρα και ακόμη και σήμερα εντυπωσιάζει και το ολικό του ύψος ήταν 20 μέτρα.

The village Skalohori

Α video about Skalohori

Βιβλιογραφία:

• Χατζηλίας Χρήστος (επιμέλεια, Κώδηξ Ιεράς Εκκλησίας της Κοινότητας Σκαλοχωρίου Άγιος Γεώργιος, έκδοση Συλλόγου Σκαλοχωριτών Λέσβου "Άγιος Γεώργιος", Μυτιλήνη 2005.

• Χατζηλίας Χρήστος, Η Λέσβος και ο Πολιτισμός της Πέτρας (1850 - 1950). Η περίπτωση του Σκαλοχωρίου και της Ανεμότιας, Διδακτορική διατριβή, Μυτιλήνη 2009.
• “Κώδικας της Ιεράς Εκκλησίας της Κοινότητος Σκαλοχωρίου Άγιος Γεώργιος”από τον Ανέστη Θεοδοσίου